غدد فوق کلیهغدد فوق کلیه، یکی از مباحث مطرح در روان‌شناسی فیزیولوژیک بوده که غده‌هایی کوچک و کم رنگ به وزن تقریبا ۵ گرم بر روی هر کلیه هستند و با کلیه‌ها ارتباط بافتی ندارند. هر کدام از این دو غده، از دو بخش مرکزی (Medulla) و قشری (Cortex) ساخته شده است. این دو بخش، منشا جنینی متفاوتی داشته و به صورت دو غده متفاوت عمل می‌کنند، ولی در نهایت هر دو، در تنظیم متابولیسم بدن و مقابله بدن در برابر استرس‌ها و حوادث خارجی نقش دارند. [۱]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز، ص۱۴۵، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
در این مقاله به بررسی ساختمان و اجزاء این غدد و هورمون‌های مترشحه از آن می‌پردازیم.۱ - ساختمان بخش قشریبخش قشری که ضخیم‌تر بوده و از "مزودروم جنین" ساخته شده است، هورمون‌های متعدد و مهمی را تراوش می‌کند که در تنظیم آب و املاح، قندها و تمایز جنسی موثرند. بخش مرکزی که از "آکتودروم جنین" ساخته شده است، مانند انتهای عصب عمل کرده و با ترشح آدرنالین یا اپی‌نفرین اثر مشابه با تحریک سمپاتیک ایجاد می‌کند. [۲]
امامی میبدی، محمدعلی، آناتومی، ص۲۴۱، تهران، سماط، ۱۳۸۲، چاپ ششم.
ساختمان بخش قشری و هورمون‌های مترشحه از آنقشر فوق کلیوی از سه لایه مجزا تشکیل شده است: ۱.۱ - ناحیه گلومرولهناحیه گلومروله Glomerolar: لایه خارجی قشر فوق کلیه است و ساخت هورمون‌هایی را بر عهده دارد که سطح مواد معدنی بدن را تنظیم می‌کند. این هورمون‌ها مینرالوکورتیکوئید (Mineralocorticoid) نام دارند و مهم‌ترین آن‌ها آلدسترون است. ۱.۲ - ناحیه فاسیکولهناحیه فاسیکوله Facicular: لایه میانی قشر فوق کلیه است که پهن‌ترین لایه بوده و حدود ۷۵ درصد قشر فوق کلیه را تشکیل می‌دهد. این لایه، ساخت هورمون‌های موثر در متابولیسم یا سوخت و ساز مواد قندی را بر عهده دارد و با نام گلوکوکورتیکوئید (Glucocorticoid) شناخته شده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها کورتیزول نام دارد. هم‌چنین مقدار کمی از هورمون‌های جنسی به نام آندروژن، نیز از این بخش ترشح می‌شود. ۱.۳ - ناحیه رتیکولهناحیه رتیکوله Reticular: عمقی‌ترین لایه قشر فوق کلیه است که مشبک بوده و هورمون‌های جنسی یا آندروژن‌ها و استروژن‌های فوق کلیوی را ترشح می‌کند. هم‌چنین مقادیر کمی از گلوکوکورتیکوئیدها نیز در این لایه تولید می‌شوند. [۳]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ج۲، ص۱۴۱۲، سپهری و رستگار،اندیشه رفیع، ۱۳۸۶، چاپ دوم.
[۴]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ج۲، ص۱۴۱۳، سپهری و رستگار،اندیشه رفیع، ۱۳۸۶، چاپ دوم.
۲ - عملکرد طبییعیبنابراین عملکرد طبییعی غده فوق کلیه از سه لحاظ اهمیت دارد: · تنظیم متابولیسم و پاسخ‌های ایمنی از طریق گلوکوکورتیکوئیدها. محور فوق کلیوی از طریق افزایش سریع سطح کورتیزول نقش مهمی در پاسخ به استرس ایفا می‌کند. اختلالات غده فوق کلیوی عبارتند از: پرکاری آدرنال (سندرم کوشینگ)، کم‌کاری آدرنال (نارسایی آدرنال) و ناهنجاری‌های ژنتیکی در ساخت استروئیدها. [۵]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز، ص۱۴۹، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
۳ - مینرالوکورتیکوئیدهاهمه هورمون‌های بخش قشری فوق کلیه، از نظر شیمیایی، جزء استروئیدها بوده و از کلسترول ساخته می‌شوند. مهم‌ترین هورمون‌ها آلدوسترون می‌باشد و نقش بسیار مهمی در ثابت نگه داشتن سدیم و پتاسیم محیط داخلی بدن دارد. عمل اصلی این هورمون در کلیه‌ها بوده که باعث حفظ سدیم بدن و کمک به دفع پتاسیم از می‌شود. اثر آلدوسترون در غدد عرق، غدد بزاقی و لوله گوارش نیز به همین طریق است. آلدسترون در نفرون‌ها (سلول‌های اختصاصی بافت کلیه) باعث تشدید بازجذب سدیم و در نتیجه کاهش دفع آن از ادرار می‌شود. با کاهش دفع سدیم، بازجذب آب نیز در نفرون‌ها افزایش می‌یابد. کمبود ترشح آلدسترون در بدن باعث افزایش پتاسیم خون (هایپرکالمی) و کاهش سدیم خون (هیپوناترمی) می‌شود، در این حالت حجم خون و در نتیجه فشار خون کاهش می‌یابد. افزایش یا کاهش میزان پتاسیم در خون، اختلالاتی مثل: بی‌نظمی در کار قلب (دیس ریتمی) و ضعف شدید عضلانی می‌شود. مهم‌ترین علت کاهش یا افزایش آلدسترون، فعال شدن سیستم رنین – آنژیوتانسین است که منشا آن، کلیه می‌باشد. ۴ - گلوکوکورتیکوئیدهادر سوخت و ساز گلوکز نقش دارند و حدود ۹۵ درصد فعالیت این هورمون‌ها توسط کورتیزول صورت می‌گیرد. بیشترین مقدار کورتیزول به صورت ترکیبی با آلبومین پلاسما و پروتئین ترانسکورتین (Transcortine) است و تنها مقدار کمی کورتیزول آزاد در پلاسما یافت می‌شود. ۵ - هورمون‌های جنسیبخش قشری غده فوق کلیه در دو جنس نر و ماده مقدار کمی آندروژن (هورمون جنسی نر)، استروژن و پروژسترون (هورمون‌های جنس ماده) ترشح می‌کند. افزایش غیر طبیعی هورمون آندروژن در زن‌ها باعث بروز صفات ثانویه جنسی مذکر مانند بم شدن صدا، رشد مو در صورت و بدن (Hirsotism) و... می‌شود. ۶ - بخش مرکزی و هورمونهااین بخش را "گره سمپاتیک تغییر شکل یافته" نیز می‌نامند، زیرا ترشح هورمون‌های این بخش به وسیله اعصاب سمپاتیک تنظیم می‌شود. ۸۰ درصد هورمون‌های مترشحه، اپی‌نفرین یا آدرنالین بوده و ۲۰ درصد باقی‌مانده را نوراپی‌نفرین یا نورآدرنالین به خود اختصاص می‌دهد. ترشح این هورمون‌ها در حالات هیجان و استرس افزایش یافته و بدن را برای مقابله با خطر آماده می‌سازند، به این صورت که متابولیسم بدن را بالا برده و قطر عروق را برای خون‌رسانی به مغز، قلب و عضلات افزایش داده و قطر عروق پوستی و کلیه را کم می‌کند. [۶]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز، ص۱۴۵، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
[۷]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز، ص۱۴۶، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
[۸]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز، ص۱۴۷، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
۷ - پانویس
۸ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «غدد فوق کلیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۵/۱۴. |